Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) z 3 maja 2024 r. w sprawie C-348/23 to przełom w sporze dotyczącym tzw. kredytów frankowych. Orzeczenie to, odnosząc się do kluczowych artykułów dyrektywy 93/13/EWG, jasno wskazuje, że skutki nieważności umowy kredytu, zawierającej nieuczciwe warunki, nie mogą być uzależnione od dodatkowych oświadczeń konsumenta.

Pytanie Sądu z Warszawy wobec sądów żądających oświadczeń

W obliczu ugruntowanej praktyki sądów krajowych, polegającej na żądaniu w  trakcie procesu od kredytobiorców frankowych oświadczeń o zgodzie na stwierdzenie nieważności umowy kredytu, Sąd Okręgowy w Warszawie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do TSUE z pytaniem prejudycjalnym.

Pytanie dotyczyło przede wszystkim tego, czy konsument nie może skutecznie dochodzić od banku roszczeń wynikających z zawarcia w umowie nieuczciwych warunków dopóki nie oświadczy, że nie zgadza się na utrzymanie w mocy nieuczciwych warunków umownych, zgadza się na wyłączenie ich stosowania oraz rozumie i akceptuje wynikające z tego konsekwencje, obejmujące potencjalnie nieważność całej umowy.

Pytanie prejudycjalne miało też bardzo wymierny (pieniężny) aspekt, ponieważ dotyczyło również tego, czy bank nie ma wobec konsumenta obowiązku zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia, dopóki nie zapozna się z powyższym oświadczeniem konsumenta.

Odpowiedź TSUE ma zatem wpływ nie tylko na długość postępowania, ale przede wszystkim na finalną kwotę odsetek za opóźnienie, należną frankowiczom.

Większa ochrona kredytobiorców – brak obowiązku składania oświadczenia

Trybunał, analizując art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13, doszedł do wniosku, że skutki nieważności umowy kredytowej są bezwarunkowe. Stwierdzenie nieważności umowy kredytu zawierającej nieuczciwy warunek powinno prowadzić do automatycznych skutków prawnych. Oznacza to, że konsument nie musi składać jakichkolwiek dodatkowych oświadczeń, aby skorzystać z ochrony przewidzianej przez dyrektywę.

Stąd też TSUE negatywnie ocenił dotychczasową praktykę sądów krajowych, które wymagały składania przez kredytobiorców oświadczeń o zgodzie na stwierdzenie nieważności umowy kredytu. TSUE podkreślił, że wymaganie składania przez konsumentów takiego oświadczenia podważałoby odstraszający skutek przepisów Dyrektywy 93/13.

Celem Dyrektywy 93/13 jest ochrona konsumenta przed nieuczciwymi praktykami przedsiębiorców. Nakładanie na konsumenta dodatkowych obowiązków, takich jak składanie oświadczeń, byłoby sprzeczne z tym celem. Wykładnia prawa krajowego, zgodnie z którą skutki nieważności umowy są uzależnione od spełnienia dodatkowych warunków przez konsumenta, stanowi ograniczenie ochrony konsumenta przewidzianej w Dyrektywie.

Ponadto, uzależnianie okresu za jaki należą się odsetki za opóźnienie od momentu złożenia przez kredytobiorcę oświadczenia o świadomości skutków nieważności umowy jest według TSUE niezgodne z prawem unijnym. Przekłada się to na wymierne korzyści majątkowe dla kredytobiorców w postaci wyższej kwoty odsetek za opóźnienie zasądzonej od banku.

Konsekwencje praktyczne orzeczenia TSUE

Orzeczenie TSUE ma duże znaczenie dla praktyki sądowej w Polsce. Najważniejsze konsekwencje obejmują:

• uproszczenie procedury, poprzez eliminację konieczności składania przez konsumenta dodatkowych oświadczeń znacznie upraszcza postępowanie sądowe i przyspiesza wydanie wyroków;
• wzmocnienie pozycji konsumenta, który w razie zawarcia umowy kredytu zawierającej nieuczciwe warunki, może skuteczniej dochodzić swoich praw;
• wyższa kwota odsetek od banku: sądy krajowe nadmiernie ograniczyły okres, za który kredytobiorcy mogli dochodzić odsetek ustawowych od roszczeń związanych z nieważnością umów. Jednak TSUE potwierdził, że naliczanie odsetek za opóźnienie dopiero od złożenia przez konsumentów oświadczenia jest niezgodne z Dyrektywą 93/13 – w efekcie Frankowicze mogą uzyskać wyższe kwoty;
• zwiększenie przewidywalności wyroków, dzięki dostarczeniu sądom jasnych wytycznych, co ułatwia podejmowanie decyzji.
• zmiana podejścia banków, które muszą dostosować swoje praktyki do nowych wymogów prawnych i częściej proponują ugodowe rozwiązania sporów;
• ujednolicenie orzecznictwa: dzięki temu orzeczeniu sądy w całej Polsce będą orzekały w sposób bardziej spójny, co zwiększa poczucie bezpieczeństwa prawnego;
• sygnał dla ustawodawcy: orzeczenie TSUE może skłonić ustawodawcę do podjęcia działań mających na celu kompleksowe rozwiązanie problemu kredytów frankowych.

Konflikt stanowisk: TSUE vs. Sąd Najwyższy

W omawianej kwestii obserwujemy wyraźną rozbieżność pomiędzy stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej a polskim Sądem Najwyższym.

Zaledwie kilka dni przed omawianym orzeczeniem TSUE, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 25 kwietnia 2024 r. (pod sygnaturą akt: III CZP 25/22) przyjął bardziej restrykcyjne podejście do sytuacji kredytobiorców z umowami zawierającymi klauzule abuzywne.

SN uznał, że bieg przedawnienia roszczeń banku w stosunku do kredytobiorcy o zwrot kwoty wypłaconego kapitału kredytu rozpoczyna się dopiero w momencie, gdy kredytobiorca aktywnie zakwestionuje ważność umowy. Oznacza to, że bank ma więcej czasu na dochodzenie swoich roszczeń, jeśli kredytobiorca nie wyrazi wprost sprzeciwu wobec nieważności umowy. Z kolei taka interpretacja początku biegu terminu przedawnienia roszczenia banku wywodzi się z wcześniejszego orzecznictwa Sądu Najwyższego, tj. z koncepcji „trwałej bezskuteczności” umowy kredytu frankowego, zgodnie z którą konsumentowi zapewnia się ochronę po złożeniu przez niego oświadczenia o świadomości skutków uznania umowy za nieważną i braku potwierdzenia chęci utrzymania niedozwolonych postanowień w mocy (koncepcja wyrażona pierwotnie przez SN w uchwale z dnia 7 maja 2021 r., wydanej w sprawie III CZP 6/21). Wskazuje się, że mimo sprzeczności, sądy krajowe związane są postanowieniem TSUE.

Podsumowanie

Orzeczenie TSUE w sprawie C-348/23 jest jednoznaczne: skutki nieważności umowy kredytu zawierającej nieuczciwe warunki są bezwarunkowe. Konsument nie musi podejmować żadnych dodatkowych czynności, aby skorzystać z ochrony przewidzianej przez dyrektywę 93/13. Jest to jednoznaczne zwycięstwo konsumentów, ułatwiające procedurę oraz zapewniające wyższe roszczenia odsetkowe.